ცისფერი ყანწებით
მოდერნული ხელოვნება ღვიძლი შვილია ქალაქის. მთვრალი გოლიათის სუნთქვით გაიზარდა იგი, მის აკვანზე ნიმფების მაგიერ მოხეტიალე მემუსიკენი მღეროდენ ნანას, ბუნებას არ უწოვებია მისთვის ძუძუ, შავი ქალაქის ნისლით და მკთომარე გაზით იზრდებოდა. ამიტომ დასაბამითვე მას თან დაყვა ნაღველი პირველყო-ფილი ლაღი ცხოვრების მოგონებისა, ქალაქის ელექტრონის ფარნებზე წარმოუდგებოდა ნანატრი წარსული. სარწმუნოება მკვდარია, მაგრამ უამისოდ არ შეიძლება ცხოვრება, აქ იწყება მითის ქმნა, გაძარცულ სამსხვერპლოზე ჩნდებიან მითის მქნელნი.
ძველი პატრიარქალური კულტურა ირღვევა. ეს სიკვდილი ძველი ქვეყნის გამოიტირა ბელგიელმა პოეტმა ემილ ვერჰარნმა წიგნში: „სოფელნი აჩრდილნი“. ქალაქი მბრძანებლობს.
ახალი ფუტურისტების ტერმინოლოგიით თანამედროვე კულტურა წარმოადგენს უზარმაზარ ქალაქს, ლონდონს, ნიუორკს, ჰამბურგს, სადაც ტრუბები მაღალია ტაძრებზე, სადაც ცოფიანად მიჰქრიან ავტომობი-ლები და გასაფრენად დარაზმულან ცეპელინები. აქ დრო არ არის უკან მოხედვის, აქ შეიქმნა წუთის კულტი. პოეტის შეგნება დამძიმდა რუხრკინის ქალაქით და ამოხეთქა ახალ უცნობ სიმღერაში; პოლ ვერლენის „კოჭლი სონეტი“, ალ. ბლოკის „ბალაგანჩიკი“ ასახვაა ამ ახალი შეცნობის. ასე იქმნება თანდათან ახალი სახე ვიზიონე-რების.
და მოდერნიზმი სიმღერაა ამ ვიზიონერების.
„ჩემ წინ იშლებიან, – ამბობს ინგლისელი მწერალი მორრისი, მწუხარე სურათები, თანამედროვე ტალახია-ნი ბურჟუაზიული კულტურა შედის ყველგან, სპობს რა თავის მგზავრობაში ყველაფერს კარგს ძველი დროი-დან დანარჩენს, მთელ სამყაროს ხუთავს თავის ხვევნაში, ცხოვრება შეიქმნა ვეებერთელა კანტორა. ჰომერო-სის ადგილი უკავია ჰექსლის, ცეცხლის პოემები ბაირონის და შელლის თანდათან იდევნებიან ბეჯითი კანტო-რის წიგნებით“.
კანტორის წიგნებმა ვერ დაფარეს, მართალია, პოეზია, ბაირონის და შელლის პოემებს მოჰყვენ: სტეფანე მალარმეს „იროდიადა“, პ. ვერლენის „სატურნიული პოემები“ და ალ. ბლოკის „თოვლის ქალწული“, მაგრამ აქ უფრო მხილდება, როგორ დაშორდენ ერთმანეთს მხატვარი და ბუნება.
აქ ჩნდება ორი პოლიუსი, რომელნიც არასოდეს არ შეერთდებიან.
მხატვრული მაგალითით ეს შეიძლება ასე წარმოვიდგინოთ:
ერთი მხრივ: ვაჟა-ფშაველა პანის ღვთაებრივი მჭვრეტელი, ხევის ნიაღვრით დასოლებული მუზით, რომ-ლისთვისაც ბუნება ემბაზიც იყო, საქორწინო საწოლიც და კუბოც. ვაჟაში არ არის სტილიზაცია ბუნების, როგორც ფრანგ პოეტ დიუჟარდენში, რომელიც აცოცხლებს ბუკოლიკას. ვაჟა ხელუხლებელი ბუნებაა.
მეორე მხრივ: ოსკარ უაილდი, რომელმაც ბუნებას ხელოვნების მოსამსახურის როლი აკისრა. მართალია სატუსაღოში გაზრდილი უაილდი ამბობდა: თავის დიდებულ წყალში გამბანს ბუნება და მომარჩენს მწარე ბალახებითო, მაგრამ ახალ ცხოვრებისთვის ამდგარ უაილდს ვერ გაიგებდა ბუნება. იმდენხანს იყო მისთვის ბუნება დეკორაცია, რომ არ ეყოფოდა ჯადოქრობა მისი გაცოცხლებისთვის…
2
ქალაქმა შეჰქმნა ახალი სახეები, აქ ჩაეყარა საფუძველი ლიტერატურულ სკოლას, რომელიც ცნობილია სიმბოლიზმად. სიმბოლიზმი, მიუხედავად იმისა, რომ უკვე მომწიფდა, კლასიკურ შკოლად იქცა და ერთი თვა-ლით უყურებს კიდეც თავის საფლავს. სიმბოლიზმის საინტერესო ახსნას იძლევა ფრანგი მწერალი რემი-დე გურმონი:
– რა არი სიმბოლიზმი? – კითხულობს გურმონი: „თუ დავეყრდნობით სწორ გრამატიკულ მნიშვნელობას სიტყვისას, თითქმის არაფერი. თუ კითხვას გავწევთ განზე, მაშინ იმას შეუძლია აღნიშვნა იდეათა მთელი რი-გის: ინდივიდუალიზმი ლიტერატურაში, შემოქმედების თავისუფლება, დასწავლილ ფორმულების უარისყოფა, ლტოლვა ყოველივე არაჩვეულებრივისადმი, უცნაურისადმიც კი. ის ნიშნავს კიდევ იდეალიზმს, სოციალურ რიგის ფაქტების უგულებელ ყოფას, ანტინატურალიზმს, ტენდეციას, მიმართულს იქით, რაც არი ცხოვრებაში დამახასიათებელი, ტენდეციას მხოლოდ იმ ხაზების გადმოცემისას, რომელიც ერთ ადამიანს მეორისაგან ანსხვავებს. სურვილს, დაიჭირო, ის რაც არსებითია“… ჩვენ ვიღებთ ამ ფორმულას და გვინდა ვცადოთ გარკვევა, როგორ გამოიხატა ის ქართულ მწერლობაში. პირველად უნდა აღინიშნოს, რომ ქართულ კრიტიკაში ირევა ორი მცნება: სიმბოლიზმი, როგორც მეთოდი და სიმბოლიზმი, როგორც შკოლა; ეს, რასაკვირველია, შეცდო-მაა, მაგრამ უფრო უარესია, როცა ირევა ერთმანეთში სიმბოლიზმი და ალეგორია. ამას რომ ხშირად აქვს ად-გილი, ეს იქედანაც სჩანს, რომ თითქმის ყველა იდეოლოგი სიმბოლიზმის აღნიშნავს ამის შერევას (კ. ბალმონტი, წიგნი „მთათა მწვერვალნი“. ვ. ბრიუსოვი, წიგნი „შორეულნი და ახლობელნი“).
ამას ჩვენში უფრო ბევრჯერ ქონია ადგილი. სწორედ აქედან დაიბადა ლეგენდა ვაჟა-ფშაველას სიმბოლის-ტობის.
სიმბოლიზმი ჩვენში შემოიტანა გრ. რობაქიძემ. ბ. რობაქიძეზე არ გამართლდა საერთო დებულება, რომ ყოველ ნოვატორს წინ ეღობება გაუგებრობის გალავანი. იმას არაფრად დაჯდომია ძველ ღირებულებათა გა-დაფასების კადნიერება, ახალ ძიებათა ფეიერვერკების გასროლა. ოსკარ უაილდი პიროვნების თავისუფლების და მეშჩანურ მორალის დაპირდაპირებამ რედინგის ციხემდი მიიყვანა. რედინგი მისთვის ძალიან ადრე დაიწყო და საფლავშიც არ გათავებულა. ვის არ ახსოვს პარიზის აღელვება „ციმბალისტების“ პირველ ლაშქრობაზე, ვ. სოლოვიოვის და ნ. მიხაილოვსკის რისხვა რუსეთელ სიმბოლისტთა გამოჩენაზე. საფიქრელი იყო, რადგან სხვაგან ასეთი აღელვება გამოიწვია სიმბოლიზმმა, ჩვენშიც მონახავდენ ფიჩხებს ინკვიზიციის ცეცხლის დასანთებად. მაგრამ გრ. რობაქიძეს უთხრეს თავის დასტური არჩილ ჯორჯაძემ და კიტა აბაშიძემ. ამ ორი პიროვნებით იწურება ქართული ესტეტიური კულტურა გრ. რობაქიძემდი.
3
პირველი მოციქული სიმბოლიზმის სიტყვიერად ქადაგებდა მოდერნიზმის სახარებას. გრ. რობაქიძის აქა-ფებული სიტყვა, აღმაფრენი ფანტაზია, თვალისმჭრელი სახეები ძვირფასი მოგონებაა ჩვენი ახალგაზრდობისა. პირველად იმან შეგვახედა იოჰანაანის მოჭრილ თავს, პირველად იმან მოგვასმინა ნიცშეს მწვალებელი სიტყვა. ამ ბრწყინვალე ტურნირზე ძალიან ცოტანი იყვნენ რჩეულნი და მოწვეულნი, რომელთა გულშიც მოხვედრო-დესთ მისი სიტყვები. მაგრამ გრ. რობაქიძეს ეს მაინც არაფერს უშლიდა, ერთი ფრაზაც არ შეუცვლია, ერთი მხატვრული სახეც არ მიუტანია მსხვერპლად იმისთვის, რომ უფრო გასაგები ყოფილიყო, რაც იმაში უთუოდ ხაზს უსვამს დიდ მხატვარს. როგორც პირველი მოციქულები სახარების ქადაგების დროს არ კარგავდენ თავიანთ პიროვნებას და თავისებურად ამხელდენ ქრისტეს (გერმანულ ფილოსოფიაში არის ტერმინი – პავლიანიზმი ანალოგიური ქრისტიანიზმის), გრ. რობაქიძეც ამბობდა თავისას. ჯერ კიდევ არ არის გამოქვეყნებული ეს ძვირფასი ნაშრომები და ისინიც, რომელნიც დაიბეჭდენ, მოითხოვენ შესწავლას და ამ წერილში, რომელიც სახელდახელოდ იწერება, კადნიერება იქნებოდა მათი შეხება.
ბევრი ქართველი მწერალი უცდია გრ. რობაქიძეს გაეზომა სიმბოლიზმის საზომით. მისი მჭრელი ჭკუა ამ შემთხვევაში ათამამებდა და ხელს უწყობდა, რაც სინამდვილეში არ არი, ის მოეჩვენებია სინამდვილეთ და ისე იყვენ დაგვირისტებული ეს აზრები – ვერც კი ამჩნევდი, რომ იკერებოდა შეუკერელი. აქედან არი ვაჟაფშაველას და ი. გრიშაშვილის მოდერნისტობის ისტორია.
მაგრამ საკმაო იყო თვითონ გრ. რობაქიძეს მოეცა ნამდვილი სიმბოლისტური ნაწარმოები, რომ გაჩენილიყო გაუგებრობა.
გრ. რობაქიძის ლექსები პირველი სიმბოლისტური ლექსებია.
„კოცონში“ პირველად იკივლა ვნებით მთვრალმა მენადამ ქართულ მწერლობაში. ანტიური სულის გაგებით და ლექსის ინსტრუმენტაციით ამ ლექსში გრ. რობაქიძე უახლოვდება რუს პოეტ ვიაჩესლავ ივანოვს, რომელიც ლექსის საუკეთესო ოსტატად არის მიჩნეული რუსეთში. მაგრამ გამოჩნდა, რომ ერთხელ სიტყვის ბატონად აღიარებულს სინტაქსისი დაუწუნეს, გამხილდა თუ რამდენად მიღებულია სიმბოლიზმის პრინციპები, თუნდა იმ ახალგაზრდობაში, რომელსაც ეკუთვნის გრ. რობაქიძის კრიტიკოსი ბ. კასრაძე. გრ. რობაქიძის ავტორული თავმოყვარეობა იმითაც შეიძლება დაკმაყოფილდეს, რომ მისი „მარცხი“ რუს სიმბოლისტებსაც გააზიარებიეს, როგორც არიან „ჯაგლაგა ცხენები“: ვალერი ბრიუსოვი, ვიაჩესლავ ივანოვი, ინოკენტი ანენსკი. ამ ჯაგლაგა ცხენებს მეეტლედ დ. კასრაძე არ გამოადგება, და ეს წერილიც ქართულად არის დაწერილი…
4
ერთ ჩემს წერილში ვწერდი, რომ ჩვენში სიმბოლიზმს ღამეც არ გაუთევია მეთქი. მე ამას ახლაც ვიმეო-რებ. მხოლოდ ახლა იწყება ხაზების გახსნა, მხოლოდ დღეს ხდება ეს შეჯგუფება. მართალია, ჯერ კიდევ ბინდია, მაგრამ ეს ბინდია საგარიჟრაჟო.
საზოგადოდ ჩვენ მწერლობაზე ფიქრი ვერ დააყენებს მოყვარულ გულს კარგ იმედებზე. გ. მაიაშვილმა ერთ თავის წერილში „მეგობარში“ მრისხანე ხელით მილურსმა ერთი მეპრესე, დაარქვა რა იმას ბატონი შაბლონი. მე არ მახსოვს ამ მეპრესეს გვარი და რომ მახსოვდეს კიდეც, არ გავიმეორებდი, რადგან არ არი ღირსი მიეწებოს გ. მაიაშვილის დიდ სახელს, მხოლოდ ეს თქმა დიდხანს დარჩება ჩვენს მწერლობაში. ბატონი შაბ-ლონი დღეს მალაყიას გადადის ჩვენს ლიტერატურაში. იგი მრავალსახიანია, მრავალ ფეხიანი და კოშმარივით აწევს ქართულ სინამდვილეს. მარტო პოლიტიკური ცხოვრება არ არი მისი მოედანი, ჭრიალა `დროგით~ მწერ-ლობაშიც შემოდის.
და გგონია კიდეც, რომ ის „ბედის ქუდია“ ჩვენ საზოგადოებრივ აზროვნებას თანდაყოლილი. თუ რამდე-ნად არი ჩვენი მწერლობა სიმბოლიზმისაგან კვალდამჩნეული, ეს შეიძლება აქედან დავინახოთ: ავიღოთ ძვირ-ფასი სამება ჩვენი პოეზიის:
სანდრო შანშიაშვილმა უკვე ნახა თავისი სახე. ცალკე წერილში მე შევეხები მის ახლანდელ შემოქმედე-ბას. აქ ჩემ თავს ნებას ვაძლევ მის წარსულს შევეხო. მისი პირველი გამოსვლა და სიმბოლისტად მონათვლა მაშინ მოხდა, როცა ის ერთი ხელით სთარგმნიდა ნადსონის და რატგაუზის იაფ რომანსებს, მეორეთი მეტერლინკს, კ. ბალმონტს, ედგარ პოს. როგორ აბამდა ის ამ შეუდარებელ მწერლებს ერთმანეთს?
ეს სეკრეტია, და თუ გინდა სასწაულიც. მე ეს თარგმანები ახლაც მახსოვს. აქედანაც შეიძლებოდა დანახ-ვა მგოსნის დიდი ნიჭის. რასაკვირველია, პირველი მწერლები არას დროს არ ნახავენ ადგილს ს. შანშიაშვილის წიგნში, მე ბოდიშს ვიხდი იმათ გახსენებისთვისაც, მაგრამ ამაზე თავის დროს არავის მიუქცევია ყურადღება და აშკარაა, როგორ იოლად იძლეოდა სიმბოლისტობის პატენტი.
გ. ტაბიძეზე ჩემი აზრი გამოვთქვი „საქართველოში“. ის ახალგაზრდაა ამ სამებაში და ყველაზე მეტად ეტყობა სიმბოლიზმისკენ გადახრა. „მე და ღამე“ გვიჩვენებს, რომ მისი სული უძიროდ ღრმაა, მგოსანიც შორს იყურება შიგ და გრძნობასაც დაკრავს საბედისწერო ელფერი. პირველი წიგნის ნერვების ტოკვაზე ეტყობა, რომ გაზრდის შხამიან ყვავილს სიმბოლიზმისას. რაც ძვირად არ დავაფასოთ ის, რაც იმან მოგვცა, მაინც იმა-ზე მეტი მომავალშია.
ი. გრიშაშვილი უსათუოდ გაშორდა ბესიკს, როგორც დღევანდე-ლი თბილისი ერეკლეს დროის თბილისს. მაგრამ შორია ეს გზა? განა დაშორდენ ისინი ერთმანეთს ისე, რომ ვერ იცნონ? მე ვიცი – თქვენ მეტყვით გრიშაშვილის თვალის მჭრელ მეტაფორაზე, მაგრამ ვისი ბრალია, რომ თქვენ ბესიკი დაივიწყეთ?
შენის ბაგისა ორნივ მეცა: ტკბილი და მწარე,
ორკეცად შენი სიყვარული თავს დამაფარე…
ეს ლექსი ბესიკის არი. შეადარეთ, რომელიც გინდათ პოეტური სახე ი. გრიშაშვილის და მაშინ დარწმუნ-დებით, რომ ბევრს ნიშნავს წარსულის უცოდინარობა. ი. გრიშაშვილი ძალიან დამთავრდა და ეხლა თავის თავს დაუწყო გადამღერება და უნდა მოხდეს ძირითადი ტეხილი მისი შემოქმედების, რომ არ დააჭკნეს გვირგ-ვინები. თუმცა იმ გვირგვინების ღირსი, რომელსაც იგი ატარებს, უსათუოდ არი.
ბელეტრისტებში ნ. ლორთქიფანიძე იპყრობს ყურადღებას. ნ. ლორთქიფანიძე ძუნწი თავადია, ძალიან ძვირად სწერს… მის ეტიუდებში მოსჩანს მხატვარი, მის ძვირფას ოფორტებს ჩვენ გულით ვატარებთ. ეტიუდებში ისეთი ხვეულებია აზრების და გრძნობების, ისეთი გადასავალი ტრაგიულის გულუბრყვილოზე, ხანდისხან დოსტოევსკისებური ავხორცობაც, რომ გრძნობ ჯადოქარის ხელსა და გინდა, რომ დახაზოს დიდი სურათი, რომლის დახატვა ჯერ მარტო იმას შეუძლია. არის აგრეთვე ჭუმბაძე და სხვები, მაგრამ არ არის არც ერთი მწერალი, რომელიც ასახავდეს უნაკლულოდ სიმბოლიზმის „L’Art Poetique“-ს…
სრულიად მოულოდნელად ამ წერილში მოხვდა თითქმის ყველა მწერალი, რომელიც აჩერებს ყურადღებას. ამიტომ მინდა მივუმატო კიდევ ორი: ვ. გაფრინდაშვილი და პ. იაშვილი. ამათ მოაქვთ რაღაც ჩვენს პოეზიაში და იმაში, რაც მათ მოაქვთ, არის გრძნობა, არის სიახლე. ვ. გაფრინდაშვილის „ძაღლის სიმღერა“ და „ოცნება წვიმაში“ უჩვეულოა ჩვენი პოეზიისთვის. „მეფის ქორწილი“ პ. იაშვილის იმის გარდა, რომ გაბრმავებს ნათელი ფერადებით, პირველი ლექსია ქართულად ტრიოლეტებით დაწერილი. მე ვუცდი, რომ იმათ შეკრან თაიგული და უფრო გამოაჩინონ თავიანთი პოეტური სახე… ამათ მოაქვთ ჩვენში ნამდვილი მოდერნიზმი…
5
არის ნიადაგი ჩვენში სიმბოლიზმისთვის?
ქართველ ხალხში სცხოვრობს უკვდავი აქტიორული სული. იმას უნდა მუდამ სხვა იყოს, იმას უყვარს თე-ატრალიზაცია ცხოვრების; რატომ იღებება ქართველი ქალი? ესეც ხომ მოდის ბრალი არ არი. ამას ჩვენში ხომ დიდი ისტორია აქვს. მიზეზი აქაც იგივეა, ეს აქტიორობა და თეატრალიზაცია ცხოვრების. ეს ბუნება შეუსწავლელია ჯერ სრულიად.
ქართველ ხალხს უყვარს ნიღაბი, სიმბოლიზმი სწორედ ფილოსოფიაა ამ ნიღაბის. და ამიტომ სიმბოლიზმი ჩვენში აუცილებელია.
ჩვენში მზადაა ნიადაგი მოდერნიზმისთვის.
გრიგოლ რობაქიძე ერთ თავის ლექციაში სამი წლის წინად ამტკიცებდა, რომ არსებობს ერთგვარი „ატმოსფერული გავლენა იდეების“, რომელიც შეუცნობლად იპარება სულში. მერეჟკოვსკის ერთ შარშანდელ ფელეტონში ეს ამგვარი აფორიზმით გამოითქვა: ბევრს ჩვენგანს არ წაუკითხავს კანტის „კრიტიკა წმინდა გონების“, მაგრამ სიკვდილის დროს უსათუოდ იგრძნობს იმის გავლენასო…
ამნაირად ყველა არგუმენტი იქეთკენ არის, რომ სიმბოლიზმი აუცილებელია.
მართალია დღეს ჩვენში მეფობს სუმბური და გაურკვევლობა.
ერთი ჩვენში უკვე სახელიანი კრიტიკოსი ურჩევს ახალგაზდა მწერლებს რაფიელ ერისთავს მიბაძონ, მაგრამ ეს გადავა თავისით.
ცხოვრება თავისას მოითხოვს და წაიღებს კიდეც. უჭკუო რეცეპტებს არ ემორჩილება იგი. მწერლობა თავისით დაიხვეწება, კათაკმეველნი თვითონ მიხვდებიან წასვლის დროს და არ მოუცდიან შეძახებას…
6
სიმბოლიზმი ჩვენში რომ უცხოეთიდან მოდის, ამაში არაფერი საფრთხე არ არი. ჩვენ ვიცით, რომ ისტორიულ დროში საქართველო იმყოფებოდა ბევრ სხვა და სხვა კულტურის გავლენის ქვეშ. ბევრი გადმოუღია იმას ბერძნულ, არაბულ, სპარსულ კულტურის, ბევრი იმათთვისაც გაუტანებია. ამას არაფერი დაუშლია რუს-თაველისთვის, შეექმნა „ვეფხის ტყაოსანი“, რომელშიაც უაღრესად არი გამოჩენილი ქართული სული. უკანასკნელ დროს ჩვენში დამკვიდრდა ერთგვარი ცვლა ლიტერატურულ შკოლათა, იმ გეგმით, როგორც ევროპაში.
აქ იდეები სამუდამო ცვლაშია. როცა ხალხი იღებს სხვისაგან რამეს, იმას თავის ბრძმედში ატარებს. ნაციონალური აპერცეპციის ძალით ერი ითვისებს იმას, რაც მის ეროვნულ თავისებურობას ეგუება, რასაც იმასთან ახლობელი კავშირი აქვს.
სიმბოლიზმს ამ შემთხვევაში ბევრი შეუძლია მოუტანოს ქართველ ერს.
პირველ ყოვლისა ჩვენში დავიწყებულია სიტყვა. არ არსებობს ერთი შრომა, ქართული ლექსის ბუნებას არ იკვლევდეს.
გეუბნებათ თქვენ რამეს ბესიკის და აკაკის ანბანთა ქება?..
სიმბოლიზმის, როგორც ფორმის გაღმერთების გაგება, როგორც პრიმატი „როგორის“ „რაზე“ – გაუგებრობაა. ამგვარი დასმა საკითხის მიუღებელია, რადგან იგი გულისხმობს განცალკევებას იქ, სადაც კონკრეტულად არსებობს მხოლოდ ერთიანობა. მაგრამ ფორმას უნდა მიექცეს დიდი ყურადღება, ვიტყვი კიდეც ჩვენში, სადაც სიტყვა კარგავს თავის თვითმთმობ ღირებულებას, განსაკუთრებით დიდი მნიშვნელობა უნდა მიექცეს, და სრული გატაცებაც მითი საჭირო არის. ქართულ სიტყვის გაღატაკებას მიაპყრეს ყურადღება გრ. რობაქიძემ, არჩილ ჯორჯაძემ.
გერონტი ქიქოძემ ნათლად დაგვანახა, თუ სანამდი მიიყვანა ვაჟამ სიტყვა.
მე ვათავებ წერილს.
გრ. რობაქიძის ბარათში, რომელიც „ოქროს ვერძს“ მისწერა, ის ამბობდა:
– „საქართველოს რენესანსი დაიწყო, წარმოვთქვი ერთხელ და ამ სიტყვების სიმართლეს დღითი დღე ვგრძნობ. მაგრამ რენესანსი იგი ჯერ კიდევ ქაოსისა და ფორმის ბრძოლაში აშკარავდება და კიდევ დიდი დროა საჭირო, რომ ფორმამ სძლიოს სავსებით ქაოსსა. ეს ფიქრები მებადება, როცა შევსცქერი უახლოესი ხელოვნების ზრდას“.
ჩვენ გვინდა დავიჯეროთ, რომ რენესანსი დაიწყო, მხოლოდ ძალიან დიდხანს გასტანს ფორმისა და ქაოსის ბრძოლა.
მომავალ დიდ ქართველ მხატვარში უნდა შეხვდეს რუსთაველი და მალარმე. რუსთაველი მე მესმის როგორც ქართული სიტყვის შემკრები ერთეული და მალარმე ამავე აზრით ევროპის პრეზენტიზმისა და ფუტურიზმის.
ეს გზა აუცილებელია. როგორც უნდა გათავდეს ომი, აშკარაა, წინა აზიაში ევროპა შემოაღებს კარებს და ამ დროს ჩვენ უნდა დავხვდეთ შეჭურვილი ეროვნული შემეცნებით, ეროვნულ კულტურის ყველა ფოლაქებ შეკრული, რომ იყოს მთავარი მორგვი, რომელზედაც მოეხვევა ახალი იდეები.
ჩვენ ვიზამთ ამას. მაშინ იქნება ნამდვილი რენესანსი და ამ ეროვნულ აღორძინების სადღეგრძელოს სრუ-ლიად სერიოზულად ვსვამ „ცისფერ ყანწებით“.
ქ. მოსკოვი, 26 იანვარი, 1916 წ.
ჟურნალი „ცისფერი ყანწები“, 1916, გაზაფხული, №1