I
პოეზია
არამც თუ სულიერ არსებას, თვით უსულო საგანსაც თავისი მოთხოვნილება აქ, რადგან იგიც ცხოვრების ფერხულშია ჩაბმული და ცხოვრება კი რაა, თუ არ ჩვენთვის გამოურკვეველ იდეალის მისაღწევათ სხვა და სხვა მოთხოვნილებათა წამოყენება და მათი დაკმაყოფილება? და ადამიანი ხომ ყოველ არსზე მეტ როლს თამაშობს ცხოვრებაში და ცხოვრებასაც იგი მეტი მოთხოვნილებით აღუჭურვია. ამ მოთხოვნილებათა შორის ითვლება ესთეთიური მოთხოვნილებაც, მოთხოვნილება სილამაზისა.
მის არსებობაზე ლაპარაკს მე მეტათ მივიჩნევდი, რომ ზოგიერთებს ეჭვი არ შექონდეთ ამაში. ამბობენ, რომ ესთეთიური განცდის უნარი ადამიანს ბუნებით არ დაყვებაო და ამას მაგალითით ამტკიცებენ: სადაც ბევრი ქარხნებია და ტეხნიკური მოძრაობაა, იქ მცხოვრებნი ყველაფერს პრაქტიკულის თვალსაზრისით უყურებენ და სილამაზეზე წარმოდგენაც არა აქვთო. ეს მათ დამამტკიცებელ საბუთათ მოყავთ და ჩემი აზრით კი მათივე გამამტყუნებელია. ისინი ივიწყებენ, რომ ესთეთიური მოთხოვნილება ერთგვარი უნარია და, როგორც ასეთი, გასავითარებლათ ვარჯიშობას თხოულობს და უიმისოთ გაქრობის გზას დაადგება. ეს ბუნების კანონია. მაგალითად, თუ თევზს ისეთ ადგილს მოათავსებთ დიდი ხნით, სადაც შესახედი არაფერი ექნება, მას მხედველობა დაეკარგება, და ბოლოს ნუ თუ გიმნასტიური ვარჯიშობაც ამ კანონზე არაა აგებული? ესთეთიური განცდის უნარს არ შეუძლია გამონაკლისი შეადგინოს და ფაბრიკა-ქარხნები კი მისთვის ვერაფერი სავარჯიშო მასალაა. აი რითი აიხსნება მათი მაგალითი და, შემიძლია ვთქვა, აი რითი მტკიცდება ესთეთიური განცდის უნარის ანუ მოთხოვნილების არსებობა ადამიანში სხვა მოთხოვნილებებთან ერთად. ხოლო თუ კი ესთეთიური განცდა მოთხოვნილებაა, მისი დამაკმაყოფილებელი საშუალებაც უნდა არსებობდეს და მართლაც არსებობს: იგი პოეზიაა.
რა არის პოეზია? აი, კითხვა, რომელზედაც გადაჭრილ პასუხს ძნელათ მიიღებთ. ამის მიზეზი მარტივია: სიტყვა „პოეზია“ გონებისთვის მშრალია, მუნჯი, ხოლო გულისთვის კი მეტად მეტყველი. ამიტომაც გამოთქმა მისი გვეძნელება… და მართლაც რაა პოეზია?
ჩვენ მივჩერებივართ ჩვენ წინ გადაშლილ ბუნების სურათს და უნებურათ აღმოგვხვდება: „რაოდენი პოეზიაა!“ გვესმის მუსიკის მშვენიერი კილო, ან ვკითხულობთ რაიმე პოეტურ ნაწარმოებს და იქაც იგივე ამოძახილი: „რაოდენი პოეზიაა!“ რას ნიშნავს ეს ფრაზა? ამის ასახსნელათ გამოვიკვლიოთ, თუ როდის წამოვიძახებთ მას. ჩვენ როდესაც ჩვენ წინ გადაშლილ ბუნების სურათს შევცქერით, თუ კი მის ფერადებში ერთგვარ გარმონიას არ დავინახავთ, არამც და არამც ხსენებული ფრაზა არ წამოგვცდება. თუნდა მუსიკის კილო; თუ კი იქ გარმონია არაა, არც მშვენიერებაა, არც პოეზიაა და სილამაზეს ვერ განვიცდით. სადაც გარმონია არაა, არც პოეზიაა; სადაც მეტ გარმონიასა დავინახავთ, იქ პოეზიასაც მეტსა ვგრძნობთ. ეს კი ამტკიცებს, რომ პოეზია გარმონიაშია, პოეზია თვით გარმონიაა, სრული, ყოველმხრივი გარმონიაა.
როგორც ვთქვით, ადამიანს გარმონია ბუნებაშიდაც შეუძლია დაინახოს და მით დაიკმაყოფილოს ესთეთიური მოთხოვნილება, სილამაზე განიცადოს. ასეთი ესთეთიური განცდა ბუნებრივია, ე. ი. პოეზიას თვით ბუნებაში ვპოულობთ.
ცივილიზაცია იგონებს სხვა და სხვა საშვალებებს ადამიანის მოთხოვნილებათა დასაკმაყოფილებლათ და არც ესთეთიური მოთხოვნილებაა მივიწყებული. მის დამაკმაყოფილებელ საშვალებასაც ხელოვნურათ ქმნიან, ხელოვნურათ ქმნიან პოეზიას და ამას, ადამიანისაგან ხელოვნურათ მშვენიერების შექმნას წმინდა ხელოვნება ეწოდება. იგი რამოდენიმე დარგათ განიყოფება: მუსიკა, მხატვრობა, ქანდაკება, ხუროთ მოძღვრება და სიტყვაკაზმული მწერლობა. საზომი მათი ყველასი ერთი და იგივეა; მათი დაფასება ერთ და იმავე პრინციპზეა აგებული. „სრული მშვენიერება! სრული გარმონია!“-ო გვიკარნახებს იგი. სადაც სრული გარმონია არაა, სადაც სრული მშვენიერება არაა, იქ არც პოეზიაა და ასეთ ნაწარმოებს პოეტურს ვერ უწოდებთ; ხოლო თუ კი იგი პოეტური არ იქნება, ვერც წმინდა ხელოვნების შვილათ ჩაითვლება, რადგან წმინდა ხელოვნება პოეზიაში გამოიხატება. მაგრამ ბევრს ეს ავიწყდება და ხელოვნებას სულ სხვასა თხოვენ. ესენი, როგორც მე გამიგონია, ორ ბანაკათ განიყოფებიან, პირველი „ხელოვნება ხელოვნებისათვისო“ გაიძახიან. მეორენი კი ხელოვნებაში ცარიელ აზრს დაეძებენ. პირველნი ფანტასტირები არიან, მეორენი უკიდურესი რაციონალისტები. „ხელოვნება ხელოვნებისათვისო“. მე აქამდის ეს ფრაზა არც კი მესმის. აქ რაღაც ფანტასტიურია. რას წარმოადგენს ხელოვნება ცხოვრების, თუნდა, ადამიანის გარეშე, თავის თავად რომ მისთვის ვიშრომოთ? თუ იქნებ ფიქრობთ, რომ მარადიული რამ შექმნათ! ამ დევიზის მტარებელთ ხელოვნების დანიშნულება ავიწყდებათ. მაგრამ არა ნაკლებ ივიწყებს მას მეორე ბანაკიც. ისინი იქამდე მიდიან რომ პოეზია და აზრი სინონიმებათ გაუხდიათ. თუ აზრი ნაწარმოებისა არ მოწონთ, იქ ყოველივე პოეზიის არსებობას უარსაყოფენ. აზრში პოეზია არაა! აზრში ხელოვნება არაა! აზრი და პოეზია ეს სულ სხვა და სხვანი არიან. აზრი პოეზიის ნაწილია და პოეზია აზრისა: ისინი ერთმანეთში იმყოფებიან, მაგრამ განყოფილათ. აზრი ხელოვნურ ნაწარმოებში იმოდენათ უნდა დაფასდეს, რამოდენათაც იგი საერთო გარმონიას ხელს უწყობს. აზრი ხელოვნური ნაწარმოების სულია, მაცოცხებელი ძალაა და საჭიროა მისთვის ისე, როგორც ანგელოზები მღვთისთვის, მაგრამ ამ ბოლო დროს აზრმა თვით მოინ-დომა ღმერთობა, პოეზიათ თავის დასახვა. სცდებოდა გეინეც, როდესაც ამბობდა: „ხელოვნებაში ყველაფერს ფორმა შეადგენს და შინაარსი კი არაფერს“. ღმერთო ჩემო! ასეთი გაუგებრობა, ასეთი არევ დარევა და თითქოს გვერდზე ავლა ჭეშმარიტებისთვის! არა, ბატონებო! ხელოვნება არც თავის თავს ეკუთვნის და არც აზრს, არც მეცნიერებას ემორჩილება. იგი ადამიანის მსახურია; მას გარკვე-ული დანიშნულება აქ და პირნათლათ უნდა შეასრულოს იგი. ხელოვნებას ის მოთხოვეთ, რაც მოეთხოვება. იგი არაა სარკე ცხოვრების, იგი თვით ცხოვრების ნაწილია, მის პროცესშია ჩაბმული და ერთ ერთი ჩარხი მისთვისაც მიუნდვია გამგეს. მას პოეზია მოთხოვეთ. ხელოვნურ ნაწარმოებს მშვენიერება უნდა მოთხოვოთ. ხელოვნური ნაწარმოები პოეზიით სავსე უნდა იყოს; იგი თაიგული უნდა იყოს, რომლის ყვავილები ფორმით, ფერით, სუნნელებით და თვით შემკონა-ვი ძაფიც გარმონიულათ უნდა იყვენ შეწყობილი, შეთანხმებული. აქ აზრმა ძაფის ალაგი უნდა დაიკავოს. იგი ამ ყვავილებს ლამაზ თაიგულათ უნდა კონავდეს, ხოლო თვით კი არაროდის თაიგული არ იქნება. თუ კარგ თაიგულს ძაფიც კარგი ექნება ამით, რასაკვირელია, მისი ღირსება მატულობს; ძაფის სიგლახეს თაიგულის ღირსების შემცირება კი შეუძლია, ხოლო მთლათ გაქრობა კი არა. ძაფს გადამწყვეტი მნიშვნელობა არა აქ.
აზრი, როგორც ვთქვი, ხელოვნური ნაწარმოების სულია, გამაცხოველებელია, ხოლო თვით არაროდის წმინდა ხელოვნებას არ ეკუთვნის. იგი პოეზიაში უფორმოთ არაა, ხოლო თუ კი ფორმის ნაწილებს გარმონიულათ შეათანხმებს, შეიმოსავს მშვენიერებას და მაშინ ჩვენც განვიცდით მას.
II
ოცნება
ხელოვნების მიზანია შექმნა სილამაზისა, მშვენიერებისა, პოეზიისა და ხელოვანი ყველგან დაეძებს ამ სილამაზეს; დაეძებს მას ცაში, დაეძებს მიწაზე, ოცნებაში, სინამდვილეში, სიყვარულში და სიძულვილში. იგი ფუტკარსა გავს, რომელიც მარტო ერთ ყვავილს კი არ ეტანება, არა, იგი ყველგან მიფრენს, სადაც ტკბილი ნექტრის ამოწუწნა შეუძლია. პოეტს დიახაც ნება აქ, სადაც უნდა იქ ეძიოს მშვენიერება, ოღონდ კი იპოვოს იგი და ჩვენთვის ხილულ გახადოს. ჩვენ არ შეგვიძლია უბრძანოთ მას, გინდა თუ არა, ამა და ამ ადგილზე იპოვე მშვენიერებაო, სხვაგან ნუ დაეძებო, თუნდა ვთქვათ, იგი მიწაზე ეძივო, როგორც ამბობენ ზოგნი. არა, ეს შემცდარი აზრია. დე პოეტმა, თუნდა, საზიზღობიდანაც ამოიღოს მშვენიერება, მხოლოთ კი მშვენიერება იყოს! იგი თავისუფალია. ასეც რომ არ იყოს, რატომ მარტო სიყვარულშია მშვენიერება და არა სიძულვილში? რატომ უნდა ვეძიოთ იგი სინამდვილეში და არა ოცნებაში? მე თუ მკითხავთ, სინამდვილეში სილამაზე არცაა. სინამდვილე ტლანქია, მოუხეშავი; იგი გონებისთვისაა და გულს არ ეკარება; თუ ოცნებაში არ გაიბანა, გალამაზდა, ისე გულში ვერ შეიჭრება. როდესაც თქვენ სინამდვილით ტკბებით, გგონიათ, ეს მართალია? არაა. თქვენ მაშინ გაბრუებულივით ხართ, თქვენ მაშინ ოცნების ნელი სიო გიბერავთ და იმ სიოს ნაზი ხმა სინამდვილეს ახშობს და თქვენ ტკბებით. სინამდვილე მხოლოთ ჩონჩხათ თუ გამოდგება, თორემ ხორცი მას ოცნების უნდა შეასხა არ არსებული და მაშინ განიცდით სილამაზეს. რაც არარსებობს, ჩვენ ის გვატკბობს, ხოლო არსებული გვემწარება. ამიტომაა რომ გვიყვარს მუსიკა. იგი გვავიწყებს სინამდვილეს, ზღაპრებში გვაცურებს და ჩვენ ტკბილ მელოდიით, არყოფნის მხარეში გადატყორცნილნი, ვნეტარებთ. იქ თავს მსუბუქათა ვგრძნობთ. ვიცით, რომ იქ სინამდვილის გულის მსერავი ტანჯვა არ არსებობს და ამიტომ მუსიკის სევდაც კი ტკბილია. სინამდვილით დატკბობა შეუძლებელია, მოუხერხებელი. ყოველ დღიურ სინამდვილეში გარმონია არ არსებობს, არ არსებობს მშვენიერება. ის პოეტი, რომელიც სინამდვილეს აღწერს, თუ კი იქ გარმონიას თვით არ შექმნის, მაშინ მისი შემოქმედება მშვენიერების ხატება არ იქნება, ესთეთიურ განცდას ვერ გამოიწვევს, და თუ გარმონიას შექმნის, პოეტი უკვე სასწაულმოქმედია, იგი სინამდვილის საზღვრებს სცილდება და ოცნებიდან სესხულობს. ამიტომაცაა, რომ ვამბობთ, „მგოსანმა შექმნაო“; იგი გარმონიას, პოეზიას ქმნის, კი არა ხატავს! და თუ სინამდვილე დატკბობის წილ გვტანჯავს, თუ მშვენიერება ბოლოს და ბოლოს მაინც ოცნების ნაყოფია, არ შეიძლება, რომ ბარემ ჩონჩხიც ოცნებიდან ავიღოთ, რომ სინამდვილე აღარაფერმა გაგვახსენოს და სრულ თავდავიწყებით უფრო ღრმათ განვიცადოთ მშვენიერება! ძალიან შემცდარი არიან, როდესაც ზოგიერთი კრიტიკები და ხან პოეტებიც, ტენდეციებით ხელძღვანილნი, მოუწოდებენ ნამდვილ ხელოვნებს: „სინამდვილე ხატეთო“. არა, ბატონებო! ისინი მხატვრები კი არა, შემოქმედნი არიან და ოცნების სამეფოში უფრო თავისუფლათ მოიქნევენ მგოსნის ჩაქუჩს და თქვენ, თუ გემარჯვებათ, სინამდვილეში ეძიეთ მშვენიერება, ოღონდ ნამდვილი მშვენიერება დაგვანახეთ.
III
ახალგაზდათა პესსიმიზმი
როგორც მოგეხსენებათ, თანამედროვე ქართული ლიტერატურის მთლათ თუ არა, ერთი ნაწილისას მაინც ნიშანდობლივ თვისებას შეადგენს პესსიმიზმი. პესსიმისტია შანშიაშვილი, პესსიმისტია ახოსპირელი, გ. ტაბიძე და სხვანი. სიყვარულის ტკბილ ზღვაში მცურავი გრიშაშვილის ლაღი ხითხითიც კი პესსიმიზმითაა სავსე. მას პესსიმიზმი და სიყვარული ერთათ შეუზავებია…
ამგვარათ, როგორც მოგახსენეთ, პესსიმიზმს დიდი გასავალი აქ ჩვენ ახალგაზდა პოეტებში. ეს ყველამ იცის, ვინც კი თანამედროვე ქართულ ლიტერატურას პატარა თვალყურს ადევნებს. მაგრამ საქმე იმაშია, რომ ზოგიერთი კრიტიკოსი ამ ახალგაზდა პესსიმისტ-პოეტებს მეტისმეტ ინდივიდუალისტობას სწამებს. მათი პესსიმიზმი კერძო, ინდივიდუალურ საფუძველზეა აგებული და სხვებისათვის გაუგებარია მათი ნაწერებიო, ისინი სხვებზე შთაბეჭდილებას ვერ ახდენენო. აქ ჩემი ფიქრით ხსენებული კრიტიკოსები ცდებიან. ალბათ ვერ ჩაკვირვებიან ისინი საგანს და ან არ უნდათ ჩაუკვირდენ. მე კი რომ ჩავუკვირდი, მათი სევდის მიზეზი პირადულ „მე“-ს გარეშე ვპოვე. და ეს ასეცაა.
დაუკვირდით რას ამბობს ახოსპირელი ერთ ლექსში:
„ვერ გაიგებ, – რისთვის გაჩნდი,
ვერ გაიგებ – რისთვის კვდები,
და ვიდრემდის ეს ასეა,
მუდამ სევდით აივსები…“
ან კიდევ გრიშაშვილი:
„რად დავიბადე, ან რისთვის ვკვდები?
სად არის, სადა, არ-ყოფნის მხარე?“
ნუ თუ ეს პირადული, კერძო სევდაა?!. რომელი იტყვის ამას? არა, ბატონებო! ეს პესსიმიზმი პირადული კი არა და საკაცობრიოა. მსოფლიო ფილოსოფოსები და პოეტები ამას დატირიან და თუ ეს პესსიმიზმი ქართველმა ახალგაზდა პოეტებმა (მგონი უცხოელებმაც) ინდივიდუალობის სამოსელში გვაჩვენეს, ეს სრულიათ არ ამტკიცებს მათი სევდის აბსოლუტურ ინდივიდუალობას და არც პოეტებს სვამს საბრალმდებლო სკამზე.
მოგეხსენებათ, რომ ესა თუ ის საერთო საკითხი ან აზრი, როდესაც კერძო პიროვნების სახელოსნოშია გატარებული, ამ პიროვნების დაღს გამოიყოლებს. პიროვნება თავისებურია და ამ თავისებურობის ელფერი დაეტყობა ყველაფერს, რაც მის სახელოსნოში გაივლის. იქნებ მკითხოთ, რატომ ძველ მწერალთა ნაწარმოებსაც არ ამჩნევია ეგ პიროვნების დაღიო? ამჩნევია, როგორ არ ამჩნევია, ხოლო იმოდენათ არა, როგორც ახლებისას. ეს იმის ბრალია, რომ მაშინ პიროვ-ნების თავისებურება შეგნებული არ იყო და ინსტინქტი თვით ბევრს ვერ იმუ-შავებდა… ავიღოთ თუნდა ხალხური ნაწარმოები; თუ კი მას პოეტი შეამუშავებს, იგი სახალხო აღარ იქნება, მას საზოგადო სამოსელი ეხთება და ინდივიდუალობის ლეჩაქს გადაიფარებს. ასეთივეა ჩვენი მგოსნების პესსიმიზმიც, იგი კერძო არაა! იგი მსოფლიოა, ხან ეროვნულიც, ხოლო ყოველი პოეტი, როგორც ინდივიდუუმი, მას თავისებურათ განიცდის და ეს თავისებურობაა, კრიტიკოსები რომ შეცდომაში შეყავს…
IV
ეს ბრძოლა, ვიმეორებ, ძველათაც იყო, მაგრამ შეუმჩნევლათ, ჩუმათ. თვით მებრძოლნი ვერ არჩევდენ თავის მარტოობას, ვერ ამჩნევდენ, – ვით განსხვავდებოდა მათი მიზანი და მსოფლმხედველობა სხვების მიზნისა და მსოფლმხედველობისაგან. ეს კაცობრიობის განვითარების პირველი ხანა იყო. ადამიანი საგნების მსგავსებას ამჩნევდა და განსხვავება მათი ჯერ კიდევ არ იცოდა. იპოვიდენ თუ არა ცოტაოდენ მსგავსებას მათი აზრისას რამოდენიმეს აზრთან, ერთმანეთის განმეორებათ სახავდენ თავს და გარეგნულათ ერიდებოდენ ჯგუფ-ჯგუფად. ეგონათ, თითქო ერთი ჯგუფის წევრები ერთი და იმავე იდეას ემსახურებოდენ და თითეეული მათგანი თავის ჯგუფის წარმომადგენლათ, მისი აზრების გამომსახველათ გამოდიოდა. ამ დროს და ასეთ შემცდარ შეხედულებას. უნდა მივაწეროთ ტიპების შექმნა: გვიხატავდენ ერთ ადამიანს და მის ხასიათს, აზრებს, ზნე-ჩვეულებას ანსაზოგადოებდენ; ვითომ იგი რამოდენიმე ადამიანისაგან შემდგარ ჯგუფის წარმომადგენელი იყო. ნამდვილათ კი არავითარი ჯგუფები არ არსებობდა და თითოეული ადამიანი მაშინაც ობოლი მებრძოლი იყო ცხოვრების ველზე, მაშინაც იგი იგივ ინდივიდუუმი იყო, კერძო ერთეული, პირადი ინტერესების დამცველი. ამის დასამტკიცებლათ საკმარისია, თვალი გადავავლოთ მსოფლიო ისტორიას. რამოდენჯელ ყოფილა, რომ საზოგადოებისათვის მებრძოლს პირადობა გაეღმერთებიოს. შორს რომ არ წავიდეთ, გავიხსენოთ ნაპოლეონი. ამავე პიროვნებათა ბრძოლიდან წარმოიშვება ნიცშეს იდეა „ზეკაცზე“ და მთელი მისი ფილოსოფია. ხანა გავიდა. ადამიანმა გონების მეორე საფეხურზე აადგა ფეხი. მან თავის თავის ცნობა შესძლო; მიმოიხედა რიდე-ახდილ თვალებით და რა დაინახა?! მარტო დგას… გარს შემოსევია ყველა: ცა, დედამიწა… მზის ნათელი სხივი მას კი არ უალერსებს, როგორც უწინ ეგონა, არა! იგი კბენს. სატრფო გველად შამოხვევია ყელზე და მზათაა, შხამიანი ნესტარი გაუყაროს სათუთ ხორცში. ძმა ხმალს ურჭობს გულში და შვილი ფეხებსა სჭრის… ყველა მის წინააღმდეგ ამხედრებულა, ყველა დასჩხავის: „ჩაკვდი, ადგილი დამიცალე!“ო და ის მარტოა, უმეგობროთ, ერთი უნდა გაუმკლავდეს ყველას… ის ობოლი მებრძოლი!.. აფოთარებს თვალებს, დაეძებს მეგობარს, მაგრამ ამაოთ. მეგობარი არსადა სჩანს… და სასოწარკვეთილი ადამიანი უსაზღვრო სევდას ეძლევა, კვნესის… კვნესის თავის ობლობაზე, მარტოობაზე, უმეგობრობაზე…
ზოგი თვალზე ხელს იფარებს; სურს, საშინელებას აერიდოს; ისევ ჯგუფებს მიმართავს, ისევ საზოგადოებრივ იდეალებში იმალება და ცრუ იმედებით აღჭურვილი გაიძახის:
„დიდი ხანია, რაც ვიძმე
ხალხის ჭირი და ვაება.
ერთია ჩემი მიზანი:
-ვიხსნათ ტყვეთ ქმნილი ღვთაება“.
(დასასრული იქნება).
სანდრო ცირეკიძე
ხელნაწერი ლიტერატურული ჟურნალი „ჩონგური“, 1911, სექტემბერი-ოქტომბერი, №1, 2, 3, 4
